Wiwat Trzeci Maja!

3 maja 2023 r. przypada 232. rocznica uchwalenia Konstytucji 3 Maja - drugiej na świecie i pierwszej w Europie ustawy zasadniczej regulującej organizację władz państwowych, prawa i obowiązki obywateli. Konstytucja wprowadzała w Rzeczypospolitej ustrój monarchii konstytucyjnej, zachowywała stanową strukturę społeczeństwa, ale otwierała perspektywy dalszych przekształceń systemu państwowego. Na jej podstawie przyjęto monteskiuszowski podział władz na prawodawczą, wykonawczą i sądowniczą.

Konstytucja 3 Maja, choć obowiązywała jedynie przez 14 miesięcy, była osiągnięciem narodu polskiego chcącego zachować niezależność państwową oraz zapewnić możliwość rozwoju gospodarczego i politycznego kraju. Znosiła m.in. liberum veto, konfederacje i wolną elekcję, zmniejszała także bariery stanowe dla mieszczan. Brała chłopów pod ochronę państwa, a także zakładała zwiększenie liczebności polskiej armii. Państwo miało stać się sprawnym organizmem służącym narodowi. Uchwalenie ustawy zasadniczej 3 maja 1791 roku oprócz określenia fundamentalnych zasad ustrojowych państwa, miało też za zadanie przyczynić się do naprawy Rzeczpospolitej Obojga Narodów, osłabionej wewnętrznymi sporami oraz agresywną polityką mocarstw ościennych.

Konstytucja została formalnie wpisana do akt grodzkich Warszawy 5 maja 1791 roku i od tego momentu faktycznie weszła w życie. Została obalona przez konfederację targowicką popieraną przez Rosję, w wyniku interwencji wojsk rosyjskich w czasie wojny polsko-rosyjskiej w 1792 roku. Oryginał rękopiśmienny Konstytucji 3 Maja początkowo był przechowywany w Wilanowie w zbiorach Archiwum Publicznego Potockich zgromadzonych przez Stanisława Kostkę Potockiego, uczestnika obrad Sejmu Czteroletniego. W latach 70. XIX wieku na mocy umów rodzinnych archiwum zostało przekazane do podkrakowskich Krzeszowic, a po 1945 roku powróciło do Warszawy i znalazło się w Archiwum Głównym Akt Dawnych. W archiwum przechowywany jest oryginał rękopiśmienny Konstytucji Trzeciego Maja, jak też druk ustawy wydany zaraz po jej uchwaleniu.

***

Uchwalenie Konstytucji 3 Maja zostało uznane za święto już 5 maja 1791 r. W czasie obchodów pierwszej rocznicy tego wydarzenia wokół Warszawy skoncentrowano wiele jednostek wojskowych, których zabrakło w krytycznym momencie rosyjskiego ataku w 1792 r. W okresie zaborów Polski świętowanie rocznic uchwalenia Konstytucji było zakazane przez wszystkich zaborców. Po odzyskaniu niepodległości w 1918 r., rocznica Konstytucji 3 Maja została uznana za święto narodowe uchwałą Sejmu Ustawodawczego z 29 kwietnia 1919 r.

Świętowanie uchwalenia Konstytucji 3 Maja zostało ponownie zdelegalizowane, tym razem przez hitlerowców i sowietów podczas okupacji Polski w czasie II wojny światowej. Po wojnie święto 3 Maja obchodzono do 1946 r., kiedy w wielu miastach doszło do demonstracji studenckich. Od tego czasu władze komunistyczne zaprzestały i zabroniły publicznego świętowania, a próby manifestowania były często tłumione przez milicję. Święto 3 maja zostało oficjalne zniesione ustawą z 18 stycznia 1951 r. o dniach wolnych od pracy, zastępując je w międzyczasie Świętem Pracy 1 maja. Dopiero w 1981 r. władza ludowa zezwoliła na obchody trzeciomajowe. Po zmianach ustrojowych Święto Narodowe Trzeciego Maja przywrócono ustawą z 6 kwietnia 1990 r. (weszła w życie 28 kwietnia). Ponadto w 2007 r. święto Konstytucji 3 Maja po raz pierwszy obchodzono na Litwie.